درمان بیماری سالک و جای زخم و اسکار ناشی از آن

تاریخ 23 آبان 1402

سالک یا لیشمانیاز یک بیماری است که از طریق نیش مگسهای ماده شن به انسان منتقل می‌شود. این بیماری به واسطه گونه‌های خاص انگل لیشمانیا ایجاد می‌شود. سالک به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود؛ سالک پوستی، سالک مخاطی و سالک احشایی. سالک پوستی بیشترین شیوع را در میان افراد دارد و بر روی پوست تاثیر می‌گذارد.

هنوز واکسن یا داروی خاصی برای جلوگیری از سالک توسعه داده نشده است. با این حال، با استفاده از روش‌های مناسب درمانی و مراقبت از مناطق آسیب‌دیده، می‌توان علائم بیماری را کنترل کرده و عوارض آن را کاهش داد.

چه کسانی در معرض ابتلا به سالک قرار دارند؟

در ارتباط با افراد در معرض ابتلا به سالک می‌توان به نکات زیر توجه کرد:

• خطر ابتلا به این بیماری برای اکثر مسافران پایین است.
• در صورت مسافرت به مناطقی که عامل بیماری سالک در آن فعال می‌باشد، خطر ابتلا به این بیماری برای افراد زیر بیشتر است:
  • افرادی که به مناطق روستایی، جنگلی، بیابانی و بکر سفر کرده‌اند.
  • افرادی که علاقه‌مند به انجام فعالیت‌های خارج از خانه همچون رصد پرندگان یا کوه‌نوردی هستند.
  • افرادی که بین غروب آفتاب و طلوع خورشید از محل اقامت خود خارج می‌شوند.
  • مسافران که به فعالیت‌های ماجراجویی، اقدامات نظامی، ساخت و ساز اشتغال دارند.
• افرادی که قبلاً به سالک مبتلا شده‌اند، هنوز هم در معرض خطر ابتلا به این بیماری قرار دارند.

در چه مناطقی احتمال ابتلا به سالک بیشتر است؟

احتمال ابتلا به سالک در مناطق زیر بیشتر می‌باشد:

• سالک عمدتاً در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری همچون مناطق زیر مشاهده می‌شود:
  • آفریقا، به خصوص در مناطق استوایی، شمال و شرق
  • آمریکا، به خصوص آمریکای جنوبی و مرکزی. به هر حال گاهی اوقات این بیمار در منطقه جنوب ایالات متحده نیز مشاهده شده است
  • آسیا (شامل خاور میانه)، به خصوص ناحیه جنوب و مرکز آسیا
  • جنوب اروپا و منطقه مدیترانه
• اکثر موارد سالک پوستی در افغانستان، الجزایر، بولیوی، برزیل، کلمبیا، ایران، عراق، نیکاراگوئه، پرو، عربستان، و سوریه مشاهده می‌شود.
• اکثر موارد سالک مخاطی در بولیوی، برزیل، اتیوپی و پرو مشاهده می‌شود.
• اکثر موارد سالک انگلی در بنگلادش، برزیل، اتیوپی، هند، نپال، سودان جنوبی و سودان مشاهده می‌شود.
• ابتلا به سالک معمولاً در مناطق روستایی مشاهده می‌شود، اما همواره امکان مشاهده آن در مناطق شهری نیز وجود دارد.

سالک چگونه در بین افراد منتقل می‌شود؟

در ارتباط با انتقال این بیماری می‌توان به نکات زیر توجه کرد:

• حشره ماده شن مگس از طریق مکیدن خون یک حیوان پستاندار آلوده به این انگل مثل سگ، موش یا انسان به عامل انتقال بیماری تبدیل می‌شود. به این ترتیب در هنگام وارد شدن نیش حشره آلوده به این انگل، این بیماری به سایر افراد انتقال می‌یابد.
• شن مگس یک حشره بسیار کوچک (کوچک‌تر از پشه) بوده و به همین خاطر تشخیص نیش آن به سختی امکان‌پذیر است. علاوه بر این نیش این حشره معمولاً بدون درد بوده و به همین خاطر قابل تشخیص نیست. به هر حال در ادامه به خاطر قرمز شدن پوست می‌توان محل نیش را تشخیص داد.
• سالک احشایی می‌تواند از طریق تزریق خون، استفاده از سوزن اشتراکی و نیز از مادر باردار به فرزند منتقل شود.

علائم این بیماری چیست؟

سالک پوستی

• این نوع سالک معمولاً با گذشت چند هفته یا چند ماه پس از نیش زدن یک حشره آلوده ایجاد می‌شود، اما امکان مشاهده آن با گذشت چند سال از نیش حشره نیز وجود دارد.
• این نوع سالک باعث ایجاد التهاب پوستی همچون دلمه شدن یا زخم شدن پوست می‌شود. علاوه بر این غدد لنفاوی نزدیک محل نیش حشره نیز ممکن است ملتهب شوند.
• التهاب ایجاد شده در نتیجه نیش حشره می‌تواند دردناک بوده یا بدون درد باشد. التیام این زخم‌ها به چند ماه یا چند سال زمان نیاز داشته و معمولاً پس از ترمیم جای زخم از آنها باقی می‌ماند.

سالک مخاطی

• سالک مخاطی هنگامی ایجاد می‌شود که سالک پوستی به غشای مخاطی (دیواره) داخل بینی یا دهان گسترش پیدا کند.
• علائم سالک مخاطی شامل گرفتگی بینی، خونریزی مکرر از ناحیه بینی، و ایجاد زخم و جراحت در ناحیه داخل دهان یا بینی است.
• سالک مخاطی ممکن است سال‌ها پس از بهبود یافتن جراحت‌های ناشی از سالک پوستی در فرد مشاهده شود.
• سالک مخاطی در صورت درمان نشدن می‌تواند تغییرات زیاد در وضعیت ظاهری صورت فرد به همراه داشته باشد.

سالک احشایی

• سالک احشایی زمانی ایجاد می‌شود که سالک به اندام‌های داخلی همچون طحال، کبد، و مغز استخوان نفوذ کند.
• سالک احشایی معمولاً چند هفته یا چند ماه پس از نیش خوردن توسط یک حشره آلوده ایجاد شده، اما می‌تواند حتی چند سال پس از این شرایط نیز مشاهده شود. این وضعیت بطور خاص در هنگام ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن ایجاد می‌گردد.
• علائم سالک احشایی شامل تب، کاهش وزن، بزرگ شدن کبد و طحال، و مشکلات خونی مثل کم‌خونی و کاهش تعداد سلول‌های سفید خون است.
• سالک احشایی می‌تواند در صورت درمان نشدن باعث مرگ شود.

تشخیص ابتلا به سالک

برای تشخیص ابتلا به سالک از اقدامات زیر استفاده می‌شود:

• آزمایش نمونه بافت دچار عفونت
• آزمایش خون در برخی موارد خاص

متخصصان پزشکی از روش‌های مختلف برای تشخیص ابتلا به سالک استفاده می‌کنند. یکی از این روش‌ها، نمونه‌گیری از بافت آلوده و استفاده از آزمایش‌های میکروسکوپی، کشت و تست‌های مولکولی است که عوامل ژنتیک (DNA) را در ارتباط با انگل سالک در بیمار بررسی می‌کنند.

همچنین، آزمایش خون نیز می‌تواند در شناسایی وجود آنتی‌بادی‌های سالک در خون و در نتیجه تشخیص ابتلا به سالک احشایی مفید باشد. آنتی‌بادی‌ها پروتئین‌هایی هستند که توسط سیستم ایمنی برای محافظت از بدن در برابر حمله از دستگاه‌های خارجی تولید می‌شوند. با این حال، نتایج آزمایش آنتی‌بادی‌ها باید به دقت مورد بررسی قرار بگیرد، زیرا ممکن است در افرادی که مبتلا به ایدز نیستند، نتیجه مثبت بدهد.

در آخر، باید توجه داشت که آزمایش خون برای تشخیص آنتی‌بادی‌ها قابل استفاده در تشخیص ابتلا به سالک پوستی نیست.

درمان

سالک احشایی

در کشورهای پیشرفته، تزریق داروی لیپوسومال آمفوتریسین B استفاده می‌شود. اما استفاده از سایر داروهای آمفوتریسین B نیز می‌تواند در درمان سالک مفید باشد ولی نیاز به مطالعات بیشتر درباره اثربخشی آن‌ها وجود دارد.

در برخی کشورهای لاتین و آفریقا، استفاده از تزریق داروهای حاوی آنتیموان برای درمان علائم سالک رایج است. اما ممکن است این داروها مشکلاتی مانند تهوع، استفراغ، خستگی و مشکلات قلبی را برای بیمار ایجاد کنند و به همین دلیل در برخی موارد، مصرف دارو برای بیمار غیر قابل تحمل شود. در صورتی که درمان با داروهای آنتیموان ناموفق باشد، می‌توان از داروی میلتفوسین استفاده کرد.

علاوه بر این، در برخی موارد ممکن است نیاز به تزریق خون یا مصرف آنتی بیوتیک برای درمان عفونت‌های باکتریایی همزمان با درمان سالک وجود داشته باشد. همچنین، تغذیه مناسب نیز در این شرایط اهمیت دارد زیرا سالک احشایی معمولاً ناشی از سوءتغذیه است.

سالک پوستی

درمان سالک پوستی به میزان پیشرفت بیماری و نوع خاص عفونت ایجاد شده بستگی دارد. برای مواردی که جراحت ایجاد شده‌ اندک و ساده باشد، روش‌های درمان عبارت‌اند از:

• سرما یا گرما درمانی بر روی محل جراحت
• استفاده موضعی از پماد پارومومایسین
• در خارج از ایالات متحده، سدیم استیبوگلوکونات به ناحیه جراحت تزریق می‌شود.

برای موارد زخم‌های بزرگ یا دارای شکل غیر عادی، برای افرادی که سیستم ایمنی بدن آن‌ها ضعیف است، یا افرادی که به یک گونه خاص از سالک دچار شده و این شرایط باعث ابتلای آن‌ها به سالک مخاطی شده است، روش درمان معمولاً شامل مصرف داروهای خوراکی بوده یا از تزریق داروهای زیر برای رفع مشکل استفاده می‌شود:

• لیپوسومال آمفوتریسین B
• میلتفوسین
• سدیم استیبوگلوکونات
• فلوکونازول (یک داروی ضد قارچ)

سالک مخاطی

برای درمان سالک مخاطی هنوز مشخص نیست کدام یک از روش‌های درمان از بیشترین اثربخشی برخوردار است. داروهای قابل استفاده به این منظور به شرح زیر هستند:

• لیپوسومال آمفوتریسین B
• آمفوتریسین دیکسیکولات
• میلتفوسین
• سدیم استیبوگلوکونات

در صورتی که سالک در ناحیه بینی یا صورت ایجاد شده باشد، احتمالاً لازم است از عمل جراحی برای رفع مشکل استفاده شود. به هر حال لازم است این عمل جراحی 12 ماه پس از درمان اولیه بر روی بیمار انجام شود تا به این ترتیب خطر بازگشت مجدد بیماری در کمترین سطح باشد.

پیشگیری از سالک

پیشگیری از سالک با پیشگیری از نیش حشره شن مگس شروع می‌شود. برای افرادی که قصد مسافرت به مناطقی دارند که عفونت سالک در آن‌ها فعال است یا افرادی که در این مناطق زندگی می‌کنند، توجه به نکات زیر می‌تواند در پیشگیری از ابتلا به سالک مفید باشد:

• استفاده از دور کننده حشرات حاوی DEET (دی اتیل تلوآمید)
• استفاده از محافظ حشرات، پشه بند، و لباس‌هایی که دارای ماده‌های محافظ همچون پرمترین یا پیرتروم باشند.
• پوشیدن لباس‌های آستین بلند، شلوار و جوراب بلند، و قرار دادن لباس در شلوار
• اجتناب از انجام فعالیت‌های خارج از خانه از زمان غروب آفتاب تا طلوع خورشید، زیرا در این زمان فعالیت حشره شن مگس در بیشترین سطح قرار دارد.